Το ότι οι αγώνες είχαν πανελλήνιο χαρακτήρα (Στεφανίτες), εκτός των επιγραφών, αποδεικνύεται και από την ανάγνωση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Ο μικρός κύκλος (καντράν) της πίσω πλευράς του μηχανισμού χωρίζεται σε τέσσερα τεταρτημόρια. Στο εσωτερικό του καθενός υπάρχουν δύο σύμβολα. Το ένα κοινό για όλα, είναι το «L» σύμβολο της λέξης «έτος». Στη συνέχεια, είναι χαραγμένα τα γράμματα Α,Β,Γ,Δ, ένα σε κάθε τεταρτημόριο, που συμβολίζουν το πρώτο, δεύτερο, τρίτο και τέταρτο έτος. Έξω από τον κύκλο (καντράν) αναγράφονται οι αγώνες ανάλογα με τη συχνότητα τέλεσή τους. Στο έτος Α διαβάζουμε τα ΙΣΘΜΙΑ και τα ΟΛΥΜΠΙΑ, στο έτος Β τα ΝΕΜΕΑ και τα ΝΑΑ, στο έτος Γ τα ΙΣΘΜΙΑ και τα ΠΥΘΙΑ και στο έτος Δ πάλι τα ΝΕΜΕΑ και άλλη μια λέξη που δεν έχει αναγνωστεί ακόμη.
Η ανακάλυψη αυτή, αποδεικνύει ότι τα Νάια ήταν Πανελλήνιοι αγώνες. Γίνονταν το ίδιο έτος με τα Νέμεα, το επόμενο έτος από τα Ολύμπια και το προηγούμενο έτος από τα Πύθια.
Τα Νέμεα και τα Ίσθμια τελούνταν κάθε 2 χρόνια, ενώ τα Ολύμπια τα Πύθια και τα Νάια κάθε τέσσερα. Επίσης φανερώνει τη μεγάλη σημασία που έδιναν οι χρήστες και ο δημιουργός του μηχανισμού, στους «Στεφανίτες» Πανελλήνιους αγώνες.
Ως το έτος 240/241 μ.Χ. τα Νάια εξακολουθούσαν να τελούνται στο ιερό, όπως προκύπτει από τμήμα επιγραφής που βρέθηκε προ ετών στο κάστρο των Ιωαννίνων. Σύμφωνα με αυτή ο Πόπλιος Λέων, ιερεύς των μεγάλων και σεβαστών Ακτίων στη Νικόπολη της Πρέβεζας, αγωνοθέτησε τα Νάια το έτος 240/241 μ.Χ.
Οι αγώνες έπαψαν να τελούνται στο τέλος του 4ου μ.Χ αιώνα (391 μ.Χ.), με την απαγόρευση της λατρείας στο ιερό της Δωδώνης, όπως και όλοι οι αγώνες σε όλα τα ιερά της Ελλάδας.
Αγώνες γίνονταν και σε άλλα μέρη της Ηπείρου. Σπουδαιότεροι ήταν:
- Τα «Άκτια» στη Νικόπολη της Πρέβεζας,
- Τα «Ηράκλεια» στην Αμβρακία (Άρτα),
- Το «Βάραθρον» στη Θεσπρωτία και
- Τα «Νύμφια» στην Απολλωνία της Β. Ηπείρου.
Βασίλης Γιαννάκης
Συνταξιούχος Εκ/κός Φυσικής Αγωγής
Στον ιερό χώρο του μαντείου της Δωδώνης διοργανώνονταν γιορτή, με την ονομασία Νάια ή Νάα.
Τα Νάια γιορτάζονταν προς τιμή του Ναΐου Διός και το σημαντικότερο μέρος της γιορτής αποτελούσαν οι αγώνες. Διοργανώνονταν κάθε 4 χρόνια «πεντετηρικοί αγώνες», το πρόγραμμά τους ήταν ποικίλο καθώς περιελάμβανε αγώνες Δραματικούς–Μουσικούς-Αρματοδρομίες (σύμφωνα με τον Αθήναιο) – και Γυμνικούς.
Από επιγραφή προκύπτει ότι τα Νάια γίνονταν τον μήνα Απελλαίο, που αντιστοιχεί στο μήνα Νοέμβριο. Ο T. Klee τοποθετεί τα Νάια στις αρχές του Φθινοπώρου, βασιζόμενος σε άλλα στοιχεία. Φαίνεται πάντως πιθανότερο οι αγώνες να διεξάγονταν τέλη Σεπτεμβρίου ή αρχές Οκτωβρίου, γιατί οι καιρικές συνθήκες ήταν καταλληλότερες απ’ ότι το Νοέμβριο.
Είναι άγνωστο πότε καθιερώθηκαν για πρώτη φορά οι αγώνες. Με βεβαιότητα αναφέρονται αγώνες στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα από μια μεταγενέστερη πηγή, τους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου από τη Ναύκρατη, ο οποίος αναφέρει τις νίκες που πέτυχαν ο Πτολεμαίος Α΄ Σωτήρ και η Βερενίκη στην αρματοδρομία. «Εστεφανώθησαν δ’ εν τω αγώνι και στεφάνοις χρυσοίς εικόσι’ Πτολεμαίος δε ο πρώτος και Βερενίκη εικόσι τρισίν εφ’ αρμάτων χρυσών και τεμένεσιν εν Δωδώνη».
Πιθανότατα οι αγώνες καθιερώθηκαν και απέκτησαν πανελλήνιο χαρακτήρα στα χρόνια της βασιλείας του Πύρρου και οπωσδήποτε γιορτάστηκαν τότε με λαμπρότητα, όταν πια είχε κατασκευαστεί το θέατρο για τη διδασκαλία της τραγωδίας και το ιερό είχε εξωραϊστεί με την ιερά οικία και άλλους ναούς. Η έλλειψη πρωϊμοτέρων μαρτυριών δε σημαίνει ότι οι αγώνες δεν διεξάγονταν και νωρίτερα.
Πρώτος ο βασιλιάς Πύρρος επεδίωξε να προβάλει πανελλήνια το ιερό και να εκμεταλλευτεί πολιτικά την επιρροή του. Άλλωστε, σ’ ολόκληρη την Ελλάδα παρατηρείται στην Ελληνιστική εποχή αναβίωση ή καθιέρωση αγώνων και ανοικοδόμηση ιερών.
Από το μνημειακό συγκρότημα του ιερού της Δωδώνης, δύο κτίσματα συνδέονται στενά με τους αγώνες. Το ένα είναι το Θέατρο, που ο Σωτ. Δάκαρης το χρονολόγησε επί βασιλείας Πύρρου (297 – 272 π.Χ.) και το δεύτερο είναι το Στάδιο που έγινε μετά την καταστροφική επιδρομή των Αιτωλών, υπό τον Δωρίμαχο, το 219 π.Χ.
Τον 8ο αιώνα π.Χ., στα χρόνια του αποικισμού της Κορίνθου στην Αμβρακία, όταν άνθιζαν οι επαφές ανάμεσα στους Θεσπρωτούς και τους Πελοποννήσιους, φαίνεται ότι ο απόηχος από το αθλητικό πνεύμα των αγώνων της Ολυμπίας και της Νεμέας, συνυφασμένο με την πολεμική αρετή, που επικρατούσε στη Νότια Ελλάδα μέχρι τον 5ο αιώνα π.Χ., έφθασε και στους κατοίκους της Δωδώνης. Μέχρι τότε, οι λατρευτές του Δία και της Διώνης τιμούσαν, προφανώς, με αγώνες σε ανοιχτούς χώρους τους θεούς τους στις γιορτές. Φαντάζομαι τους σκληραγωγημένους από τις δουλειές στην κοιλάδα και στα κοπάδια ή στα κυνήγια νέους, εφήβους και παιδιά να δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους στο πλαίσιο ιεροτελεστιών προς τιμήν του Δία και της Διώνης.
Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ., εποχή που ήδη Μολοσσοί και Δωδωναίοι επιμελούνταν την Ιερά Οικία του Δία οικοδομώντας περιβόλους, είχαν πιθανότατα ξεκινήσει να οργανώνουν στους ανοιχτούς χώρους, νότια και δυτικά του ιερού και του μαντείου, αγώνες γυμνικούς, ιππικούς και μουσικούς-δραματικούς, για να ξεχωρίζουν οι άριστοι της ευρύτερης περιοχής, που είχε ευνοήσει ο Δίας, χαρίζοντας σε αυτούς τη μέγιστη νίκη.
Οι νέες νοοτροπίες της ελληνιστικής οικουμένης, από τον Πύρρο και μετά, κατά τον 3ο και τον 2ο αιώνα π.Χ., όπως το πρότυπο του φιλοσόφου αντί του αθλητή-αγωνιστή ή και πολεμιστή, είχαν επηρεάσει ασφαλώς και τους Ηπειρώτες της Συμμαχίας και του Κοινού. Οι Νάιοι αγώνες για τον Δία της Δωδώνης απέκτησαν διαφορετικές διαστάσεις. Είχαν διαδοθεί τα ιδεώδη του καλού και αγαθού πολίτη, που συνδύαζαν την ομορφιά του σώματος και του νου, κατάλοιπα της κλασικής εποχής, και ήδη σκιάζονταν από τάσεις αμφισβήτησης, υπέρ μιας αριστοκρατίας αθλητών και μετακινούμενων επαγγελματιών των αγώνων. Τα Νάια της Δωδώνης ήκμασαν στις νέες συνθήκες των ελληνιστικών χρόνων και, αν λάβουμε υπόψη τις γραπτές μαρτυρίες, οι νέοι από διάφορα μέρη του ελληνικού κόσμου αγωνίζονταν τιμώντας την παράδοση, για να γιορτάσουν τον πανελλήνιο Δία.
Στα ρωμαϊκά χρόνια, από τον 1ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 3ο αιώνα μ.Χ., οι Νάιοι αγώνες φιλοξενούσαν λαϊκά θεάματα για την προβολή των αυτοκρατόρων στο θέατρο, που στο μεταξύ είχε μετατραπεί σε αρένα για μονομαχίες, θηριομαχίες και κυνηγέσια, στο στάδιο και στον γειτονικό ιππόδρομο. Σε κάθε περίπτωση, οι αγώνες των Ναΐων, ακολουθώντας τις ανακατατάξεις της Ιστορίας, έπαψαν να υπάρχουν στα χριστιανικά χρόνια, μετά τον 3ο αιώνα μ.Χ.
Σουέρεφ Κωνσταντίνος,
Αρχαιολόγος, Προϊστάμενος ΙΒ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
